Death of a Pilgrim gezien? De Zweedse tv-serie over de moord op Olof Palme is gebaseerd op het werk van schrijver Leif GW Persson. In Zweden is Persson een soort halfgod als het gaat om de moord op Palme. Telkens als er een nieuwe theorie of een nieuw spoor over “het misdrijf van de eeuw” de media haalt, wordt Persson (en vaak alleen hij) om zijn mening gevraagd.
Voor ingewijden zijn de opinies van Persson nooit verrassend. Hij heeft immers zijn eigen theorie. Nagenoeg alles wat daarin niet past, kan op een lauwe, negatieve reactie rekenen. De luie Zweedse media laten het daar dan bij. Maar hoe geloofwaardig zijn Perssons opvattingen over de toedracht van de moord?
Trilogie en dvd
Leif GW Persson. Foto: Notwist.
Persson, van huis uit criminoloog, schrijft thrillers en een aantal van die boeken is ook in Nederland verkrijgbaar. Hij heeft zijn hypothese over de moord op Palme geventileerd in een trilogie, waarvan met name het laatste deel Vrije Val (oorspronkelijke titel: Faller fritt som i en dröm) het misdrijf uitvoerig behandelt.
Vrije Val en het eerste deel van de trilogie, Tussen het verlangen van de zomer en de kou van de winter (Zweedse titel: Mellan sommarens längtan och vinterns köld), stonden aan de basis van de tv-reeks En Pilgrims Död die in Nederland onder de Engelse titel Death of a Pilgrim op dvd verscheen.
Persson, die vroeger in het bestuur zat van de Zweedse politie, gebruikt fictie om zijn theorie te ontvouwen over de moord. Daarmee is op zich weinig mis. Het vervelende is alleen dat de gemiddelde Nederlandse lezer (of kijker van de tv-serie) niet weet waar de feiten in het verhaal eindigen en de fantasie begint. Helaas is er nogal wat aan te merken op de versie van Persson.
De minuut van Persson
Cruciaal in Perssons hypothese is de vluchtweg van de dader. De moordenaar van Palme rende de straat Tunnelgatan in. Daar werd hij gezien door getuige Lars, een toevallige voorbijganger die achter een bouwkeet wegdook om zich voor de dader te verstoppen. Lars zag de man vervolgens de 89 traptreden naar de op een heuvelrug gelegen Malmskillnadsgatan beklimmen. Tegen de tijd dat de moordenaar boven kwam zette Lars de achtervolging in.
In het algemeen wordt aangenomen dat de moordenaar bovenaan de trap Malmskillnadsgatan overstook en ontsnapte via een smalle straat die David Bagares Gata heet. Daar zag getuige Yvonne een man die duidelijk haast had.
Fout, beweert Persson in Vrije Val. Vanwege de tijd die er zat tussen de waarnemingen van Lars en Yvonne, is het volgens hem onwaarschijnlijk dat de moordenaar via David Bagares Gata verdween. Yvonne zag iemand anders, stelt Persson.
Ik heb de getuigenverklaringen gelezen waarop de criminoloog zich baseert. Persson beweert dat Lars een minuut wachtte alvorens achter de moordenaar aan te gaan nadat deze uit zijn gezichtsveld was verdwenen. Die minuut voert Persson aan om te bewijzen dat de dader niet op het door Yvonne aangegeven tijdstip in David Bagares Gata kon zijn geweest. Het klinkt aannemelijk voor wie de lokale situatie kent. Het probleem is alleen dat de minuut waarover Persson spreekt niet is terug te vinden in de getuigenverklaringen van Lars. Verzint Persson maar wat?
De waarheid van Persson
De intussen gepensioneerde professor in de criminologie stelt dat Lars en Yvonne elkaar ontmoetten bovenaan de 89 treden tellende trap die de dader kort daarvoor beklom. Ook dat zou de theorie verzwakken dat Yvonne de dader zag. Volgens de verklaringen uit het politiedossier ontmoetten Lars en Yvonne elkaar echter óp de trap, niet bovenaan. Dat scheelt in tijd.
Persson beweert ook dat Yvonne zag hoe de man David Bagares Gata inkwam vanaf Malmskillnadsgatan. Maar opnieuw: in de verklaringen staat hierover niets. Yvonne zag de man pas een eindje verder in David Bagares Gata. De vrouw was trouwens niet alleen, maar in het gezelschap van een vriend die haar getuigenis bevestigde. Neemt Persson een loopje met de waarheid?
Als we de échte getuigenverklaringen naast elkaar leggen en ter plaatse een testje doen, blijkt het toch echt mogelijk dat Yvonne de dader in David Bagares Gata zag.
De stippellijn toont de vluchtweg van de dader volgens de meest gangbare opvatting. 1: de plaats waarop Olof Palme werd vermoord. 2: getuige Lars ziet de dader. 3: trappen naar Malmskillnadsgatan. 4: getuige Yvonne ziet een man in David Bagares Gata. Satellietbeeld: Google. Klik om te vergroten.
Het hoertje van Persson
Maar stel dat Persson toch gelijk heeft. Hij heeft heel wat vrienden bij de politie en beschikt misschien over informatie die de rest van de wereld niet heeft. Als de dader niet via David Bagares Gata verdween, waar ging hij dan wel heen?
Persson laat hem via de eerdergenoemde Malmskillnadsgatan ontkomen, in zuidelijke richting. Hij voert in Vrije Val een getuige op die dat moet staven.
Een intussen overleden heroïnehoertje zag op een goede 200 meter van de moordplaats een man die zijn best deed zijn gezicht af te schermen, lezen we. De man kwam van Malmskillnadsgatan en daalde een (andere) trap af die naar de drukke uitgaansstraat Kungsgatan leidde. Dat schrijft Persson althans.
Het probleem met die getuigenverklaring is dat ze mogelijk is ontsproten aan Perssons eigen fantasie. Voor zover mij bekend, is er in het dossier geen sprake van een vrouw die op de aangegeven plek en op het juiste tijdstip een man zag die liever niet herkend wilde worden. Ook tijdens het proces tegen de verslaafde geweldenaar Christer Pettersson, die lang werd beticht van de moord, is een dergelijk getuigenis niet genoemd ondanks dat zo’n verklaring door de advocaat had kunnen worden aangevoerd om de officiële lezing onderuit te halen.
De stippellijn toont de vluchtweg van de dader volgens Leif GW Persson. 1: de plaats waarop Olof Palme werd vermoord. 2: getuige Lars ziet de dader. 3: trappen naar Malmskillnadsgatan. 4: een prostituee ziet een man de trappen naar Kungsgatan afdalen. Satellietbeeld: Google. Klik om te vergroten.
Zelfs áls die vrouw er wel was, wil dat trouwens niets zeggen. De bewuste locatie is vlakbij de belangrijkste tippelzone van Stockholm. Daar liepen die avond ongetwijfeld meer mensen rond die niet graag gezien werden. Hoerenlopers, pooiers en junkies zijn echter nog geen moordenaars.
De samenzwering van Persson
Persson gebruikt zijn theorie over de vluchtweg om aan te tonen dat de dader koelbloedig en gepland te werk ging. Deze vluchtroute, naar een druk gebied waar een voetganger snel opgaat in de massa, lijkt immers een rationelere keuze dan de relatieve eenzaamheid van David Bagares Gata waar een gehaaste wandelaar vanzelf in de gaten loopt.
Perssons hypothese staat haaks op de theorie dat de dader een eenzame gek was, een opvatting die in politiekringen populair is. De Zweedse schrijver gelooft dat de moord op Olof Palme het resultaat was van een “kleinere samenzwering” van mensen met banden in kringen van politie, geheime dienst of leger. Palme was bij het personeel van die diensten allerminst geliefd. Van zulke samenzweerders kun je een rationeel optreden verwachten. Dat is ook het uitgangspunt voor Death of a Pilgrim en Vrije Val.
Waarom denkt Persson dat daar de schuldigen zijn? De voornaamste reden die hij aangeeft is dat politici om een politieke reden plegen te worden vermoord. Dat is een nogal boude stelling, zeker als het gaat om moordaanslagen op politici in westerse landen. American Assassins: The Darker Side of Politics, een standaardwerk van James W. Clarke, maakt bijvoorbeeld duidelijk dat politieke motieven bij dit soort misdrijven in de meeste gevallen eerder een ondergeschikte rol spelen.
Clarke baseerde zich weliswaar op Amerikaanse moorden, maar werd deskundig genoeg geacht om een Zweedse parlementaire enquêtecommissie te adviseren over het onderzoek naar de moord op Palme.
De “omgeving” van Palme
Om de hoek bij de woning van Palme. Was dit geen betere locatie voor een moord? Foto: Marc Pennartz.
Volgens Persson was het ook eenvoudig voor mensen in de “omgeving” van Palme om te achterhalen dat de premier die avond naar de bioscoop zou gaan. In dertig jaar onderzoek is er echter niemand uit die “omgeving” geweest die zei te weten wat Palme ‘s avonds zou gaan doen. Behalve zijn familie dan. Volgens de verklaringen van weduwe Lisbeth Palme werd pas ‘s avonds, twee uur voor vertrek, afgesproken om naar de film te gaan.
Opnieuw dringt zich de vraag op of Persson speculeert. Of weet hij echt meer dan de rest van de wereld?
Maar zelfs al heeft de criminoloog gelijk en wisten collega’s van Palme dat de premier naar de film zou gaan, dan nog vergaloppeert hij zich. Hij suggereert er immers mee dat er in de omgeving van Palme tenminste één persoon was die (indirect?) betrokken was bij de moord. Dat kan in theorie zo zijn, maar dan is de vraag waarom de dader het risico nam om de moord langs een van Stockholms drukste verkeersaders te plegen. Bedenk dat meer dan twintig mensen het misdrijf zagen gebeuren.
Zou iemand uit de “omgeving van Palme” voor zo’n locatie hebben gekozen? Nee. Want zo iemand zou weten dat de premier nooit lijfwachten in de buurt van zijn woning duldde, en dat die woning lag in het ‘s avonds veel kalmere stadsdeel Gamla Stan met zijn talloze stille straatjes. Zo iemand zou gewoon hebben aangebeld bij Palme en hem thuis hebben vermoord. Maar kennelijk waren de samenzweerders van Persson niet zó rationeel.
De gedachte dat de moordenaar uit Palmes eigen bekendenkring kwam of daar warme banden mee had, ontbeert logica.
Leif GW Persson hekelt vaak complottheorieën over de moord op Palme. Flauwekul en loze speculaties, bromt hij dan in zijn onnavolgbaar nonchalante stijl. Maar als het om een dubieuze, dan wel selectieve interpretatie van de feiten gaat, kan ook deze gevierde bestsellerauteur er wat van.