De moord op Olof Palme is meer dan eens de Europese tegenhanger van de moord op John F. Kennedy genoemd: een misdaadmysterie dat de politie zo goed als opgegeven heeft en in leven wordt gehouden door zich murw debatterende hobbyisten van wie velen nog een griepgolf zien als een door de CIA georkestreerde epidemie. Wie was het? Welk complot deugt niet? En natuurlijk, de retorische vraag: was het toeval dat… Vul zelf maar in. Vermoedelijk kent u het stramien. Maar waar zijn de overeenkomsten en verschillen tussen de moorden op Palme en Kennedy?
De figuur
John F. Kennedy
De ene was president van de VS en ging dood op 22 november 1963, de ander premier van Zweden en stierf op 28 februari 1986. In beide gevallen ging het om de hoogste politicus van het land. Kennedy had de looks en de vrouwen, Palme was geen filmster maar plakte goed op het scherm en had volgens hardnekkige geruchten ook een paar vrouwen, naast zijn wettelijke echtgenote welteverstaan. Kennedy was een bovengemiddeld redenaar, de scherpgetongde Palme was in Europa zelfs onklopbaar in die discipline. De mensen hielden van Kennedy, anderen haatten hem. Palme riep soortgelijke reacties op.
Meer? Ze waren beiden van welgestelde komaf en maar meenden het goed met de kleine man. Ze waren bovendien allebei aanwezig op de begrafenis van Kennedy. De ene in de kist, de andere als vertegenwoordiger van de Zweedse regering.
Een bibliotheek vol moordboeken
De Koninklijke Bibliotheek in Stockholm geeft honderd treffers als je in de catalogus zoekt op “Palmemordet” (de moord op Palme). Zoveel Zweedse boeken zijn er al die geheel of gedeeltelijk over de dood van de premier gaan. Dan zwijgen we nog over de duizenden krantenartikelen, de tientallen documentaires en een paar miljoen webpagina’s die allemaal proberen een tipje van de sluier op te lichten, meestal met één grote mistbank als resultaat.
Over JFK zijn ongetwijfeld nog meer bladzijdes volgepend (ik heb de moed noch de tijd om ze te tellen), maar er zijn dan ook meer Amerikanen dan Zweden. Kennedy sprak natuurlijk ook een wat groter publiek aan dan Palme, die alle goede bedoelingen ten spijt toch maar een Zweed was.
Fanatieke vrijetijdsdetectives
De afdeling JFK in de Amerikaanse bibliotheek is samengesteld uit het nalatenschap van serieuze journalisten en nog meer minder serieuze hobbyisten. Ook de moord op Palme heeft een heel leger “privatspanare” op de been gebracht, zeg maar privéspeurders. Vaak zijn het oudere heren, niet zelden van sociaaldemocratische huize, die (begrijpelijk overigens) teleurgesteld zijn over het politieonderzoek. De privéspeurders hielden vroeger van iedere vorm van humor verstoken onderonsjes op rondvaartboten om hun hersenspinsels uit te wisselen. Ze beroofden tussendoor de politie van haar nachtrust door ze te bestoken met niet altijd even relevante vragen over de kledingsmaak van verdachte xy en de buikvliesontsteking van politieman ab.
Een paar jaar geleden gaf een Zweedse speelfilm een tragikomisch beeld van dit overigens langzaam uitstervende ras bezorgde burgers. De nestor van de privatspanare en ultieme complottenbedenker, Sven Anér (94 inmiddels!), werkte zelf mee aan de film. Vermoedelijk zag hij niet de treurige ironie die eruit sprak; relativeren is niet de sterkste eigenschap van privéspeurders.
Toeval bestaat niet
Hoewel deze goedbedoelende onderzoekers uiteenlopende hypotheses aanhangen, geloven ze haast allemaal in een of ander complot. En dus vooral niet in toeval. Dat is zo bij JFK, en bij de moord op Palme. In Dallas 1963 deed de kleur van de jurk van een dame op Dealey Plaza de wenkbrauwen fronzen, in Stockholm 1986 werd er eindeloos gebakkeleid over alles waarover te bakkeleien viel.
Mensen die op 28 februari 1986 met een walkietalkie rondliepen, waren volgens de liefhebber automatisch betrokken bij de moord. Politiewagens die ten tijde van de moord in de buurt van de vluchtroute rondtoerden, hielpen uiteraard de dader ontkomen. Het uitblijven van een goed georganiseerde klopjacht was allicht vooropgezet spel. Dat er geen medisch rapport was van de schram die Palmes vrouw Lisbeth bij de schietpartij opliep, kwam omdat ze in werkelijkheid geen schram had. Dat de kogels waarmee de dader zou hebben geschoten eerst niet door de politie werden gevonden maar pas later door voorbijgangers, kwam omdat deze valse kogels er waren neergelegd als dwaalspoor. Dat een politieman tien minuten na de moord samen met een travestiet in een bus stapte, betekende dat de politieman Palme om zeep had gebracht.
U kunt nog volgen?
Ook de dood komt nooit toevallig
Natuurlijk hebben de ware samenzweringsliefhebbers ook een lijst van niet-toevallige overlijdens: sommige mensen die in (de marge van) het onderzoek werden genoemd, kwamen door ongevallen om het leven. Dat waren natuurlijk geen ongelukkige valpartijen voor naderende metrotreinen of botsingen met onverwacht van rechts komende hardrijders, maar vulgaire, zorgvuldig geplande moorden op figuren die te veel wisten. In de VS zouden ze er een heel oorlogskerkhof mee kunnen vullen, in Zweden op zijn minst een Ikea.
Het officiële onderzoek
Bloemen op de plaats waar een dag eerder Palme werd gedood.
Allemaal mooi en aardig, maar de hamvraag blijft: wie haalde de trekker over? Bij JFK was dat Lee Harvey Oswald. Daar is aardig wat bewijs voor en hoewel de speurneuzen in de VS weleens een steekje lieten vallen, is er weinig in te brengen tegen hun conclusie dat de Kennedy-moord door een eenling met communistische frustraties was gepleegd. Maar volgens JFK-hobbyisten was hij slechts een zondebok die een samenzwering moest verhullen. Had Oswald het immers niet zelf gezegd?
In het geval-Palme zien we een iets andere situatie. De politie maakte daar zelf de samenzweringstheorie salonfähig! Dat was nog eens wat anders. Dat deed ze door de Koerdische afscheidingsbeweging PKK van de moord te beschuldigen, ondanks dat het bewijsmateriaal bestond uit een PKK-er die aan de telefoon had gezegd dat hij een bruiloft ging voorbereiden. Het liep op niks uit waarna de onderzoekers een échte zondebok lanceerden: draaideurcrimineel Christer Pettersson. Dat het bewijsmateriaal tegen hem grotendeels gefabriceerd was, wordt alleen ontkend door mensen die niet kunnen lezen en luisteren. Zij maakten geen deel uit van de rechtbank die Pettersson in hoger beroep vrijsprak.
Privéspeurders en journalisten menen nu dat de PKK en Pettersson afleidingsmaneuvers waren. De werkelijke daders werden beschermd – want zo gaat dat in de boeken van Dan Brown. Menigeen, onder wie Zwedens huiscriminoloog, thrillerschrijver en zweterige knuffelbeer Leif GW Persson, is ervan overtuigd dat de moordenaar banden had met politie en leger. Auteur Gunnar Wall denkt aan de Zweedse Stay Behind-groep die, met steun van Navo en CIA, Zweden moest beschermen tegen het verderfelijke communisme. Journalist Stieg Larsson, na zijn dood wereldberoemd dankzij zijn Millennium-trilogie, geloofde dat apartheidstegenstander Palme door Zuid-Afrika was gedood.
De enige club die we wel bij de Kennedy-moord als dadergroep tegenkomen, maar niet bij Palme, is de Cubaanse maffia. Maar wees gerust, het is slechts een kwestie van tijd vooraleer iemand roept dat de killer een sigaar rookte voor hij de haan spande.
En hoe zat het werkelijk?
Vermoedelijk is de Zweedse realiteit, zoals bij JFK, een stuk minder spannend. Het klopt dat de politie van het onderzoek een knoeiboel maakte. Maar was het opzet? Of gewoon onkunde? De eerste onderzoeksleider Hans Holmér had nooit eerder een moordzaak gedaan en was in een eerder leven spindoctor van Palmes sociaaldemocratische partij: je kon hem bezwaarlijk “the right man at the right place” noemen. Maar hij was toevallig wel de baas van de politie en kon dus zelf beslissen wie het onderzoek zou leiden. Latere speurders hadden grote last van scoringsdrang, stonden onder tijdsdruk en waren niet te beroerd om onder deze omstandigheden de naakte feiten een dikke jas aan te trekken.
Acht jaar na de moord kreeg de politie een man in beeld die beantwoordde aan het daderprofiel. Tegen die tijd was de kritiek op de onderzoekers al zo sterk dat ze het liever stilhielden. Die figuur had de gelegenheid, een wapen en een motief. Hij was echter zo slim om het bewijsmateriaal te laten verdwijnen zodat ook hij de dans ontsprong. Desondanks is er heel veel dat spreekt voor zijn betrokkenheid en feitelijk niets dat daartégen spreekt. Misschien viel ook Palme ten prooi aan een gefrustreerde eenzaat? Zo ja, kunnen al die samenzweringstheorieën de prullenbak in en is andermaal aangetoond dat de moord op Palme met recht de Europese tegenhanger van de Kennedy-moord wordt genoemd.