Als complotdenkers roepen dat Olof Palme slachtoffer was van een samenzwering, verwijzen ze vaak naar een quote van de vroegere onderzoeksleider Hans Holmér. Maar wat bedoelde hij met die roemruchte uitspraak? En verwijst ze ook echt naar een groot complot?
Hans Holmér
När sanningen kommer fram om mordet på Olof Palme kommer det svenska samhället att skakas i sina grundvalar.
Vrij vertaald betekent dit: als de waarheid over de moord op Olof Palme aan het licht komt, zal de Zweedse samenleving op haar grondvesten schudden.
Die uitspraak wordt vaak aangehaald om te bewijzen dat de Zweden de waarheid niet mogen weten. En dat er een groot complot achter de moord zit. Menigeen is ervan overtuigd dat veel hoge pieten binnen het staatsapparaat van die tijd weten wie Palme vermoordde, of de opdracht ertoe gaf.
De uitzonderlijke onderzoeker
De beroemde quote is afkomstig van Hans Holmér. Op het moment van de moord, 28 februari 1986, was hij hoofd van de politie in de regio Stockholm. Hij riep zichzelf de dag erna uit tot onderzoeksleider. Dat was raar. Holmér was een juridisch geschoolde manager, iemand die zaken goed kon organiseren, maar hij had geen ervaring in het onderzoeken van moorden.
Dat hij zichzelf aan het hoofd zette van het rechercheteam zou hij verdedigen met het feit dat dit geen gewone moordzaak was. Uitzonderlijke situaties vereisten uitzonderlijke beslissingen en hij was daar nu eenmaal voor verantwoordelijk in Stockholm.
De mislukte onderzoeker
Holmérs onderzoek zou een fiasco blijken. In het begin liep het allemaal redelijk volgens het politionele draaiboek. Maar nadat forensisch onderzoek en uitgebreide getuigenverhoren geen resultaat opleverden, en de enige verdachte in de beginfase (de praatjesmaker Victor Gunnarsson) niets met de moord te maken leek te hebben, ging Holmér zich richten op een complot.
Op basis van erg vage aanwijzingen meende hij dat Palme was vermoord door de Koerdische arbeiderspartij PKK. Maandenlang speuren in die richting leidde tot een razzia onder PKK-aanhangers, maar geen van hen kon aan de moord worden gekoppeld. Een jaar na de dood van Palme werd Holmér het bos ingestuurd en was Zweden terug bij af.
De bedrieglijke onderzoeker
Aanhangers van samenzweringstheorieën zijn er sindsdien van overtuigd dat Holmér de PKK gebruikte als bliksemafleider. De Stockholmse politiechef wist maar al te goed hoe de vork in de steel zat, maar dat mocht niet naar buiten komen, luidt het. Luister maar naar wat Holmér zei over de grondvesten van de Zweedse samenleving.
Wat de man precies bedoelde, weten we echter niet. Toen hij ernaar gevraagd werd, weigerde hij alle commentaar. Holmér genoot van aandacht, wellicht een van de hoofdredenen waarom hij zich tot onderzoeksleider kroonde. Hij hield van drama en deed graag suggestieve uitspraken.
Verwees hij echt naar de dader met zijn uitspraak? Misschien had Holmér zich wel verbaasd over de beperkte beveiliging van de premier die het de moordenaar wel erg gemakkelijk had gemaakt. Of over het feit dat de geheime dienst Säpo dreigementen in Palme’s richting wellicht nogal laks had behandeld. Zweden beschouwde zich graag als het veiligste en meest perfecte land ter wereld: dat zelfbeeld kreeg een knauw door de brute moord op de premier. Daar mochten best verregaande conclusies uit worden getrokken.
De oprechte onderzoeker
Er zijn redenen om aan te nemen dat Holmér echt geloofde in het PKK-spoor. Hij was zelf hoofd geweest van de Säpo. Als mannen van die dienst meenden dat de PKK Palme wilde vermoorden, dan had dat een reden, zal Holmér hebben gedacht. En na zijn vertrek als onderzoeksleider ondersteunde hij zijn boezemvriend Ebbe Carlsson toen die in het geniep verder speurde naar de PKK. Waarom zou Holmér dat doen als de PKK een bliksemafleider was en Carlssons activiteiten eigenlijk niet naar buiten mochten komen?
Eén grote cover-up, roepen complotdenkers dan. Holmér was zelf direct of indirect betrokken bij de moord. Hij had er alle belang bij om tot in de eeuwigheid alles toe te dekken! Zo was hij op de avond van de moord helemaal niet in een hotel op 200 km van de hoofdstad, maar liet hij zich door zijn privé-chauffeur langs de plaats delict rijden, wordt vaak gezegd. De chauffeur zei het zelf in een beklijvende tv-reportage.
Maar… als je écht in het onderzoeksmateriaal duikt en je informatie niet alleen op forums en Facebook haalt, lees je dat er voor die vermeende betrokkenheid geen bewijs is. De privé-chauffeur die zei dat hij Holmér op de avond van de moord langs de plaats delict reed, loog bijvoorbeeld. Hij bleek in werkelijkheid op dat moment al maanden niet meer voor Holmér te werken. Die informatie heeft de Zweedse tv nooit gehaald.
De loyale onderzoeker
Waarom zou Holmér trouwens de dader ruggensteun geven? Ideologisch was hij geen tegenstander van Palme. Holmér had vaak klussen voor de sociaaldemocratische partij opgeknapt, en dat gold ook voor kompaan Carlsson. Beiden hadden hun carrières aan de partij te danken. Tekenen van een conflict tussen Holmér en de sociaaldemocraten, dat tot de goedkeuring van een moord op Palme zou kunnen leiden, waren er niet. Net zo min als dat Palme binnen zijn eigen partij zo erg onder druk stond dat mensen hem dood zouden willen.
Dat er binnen de Stockholmse politie onder Holmér lieden rondliepen met extreemrechtse opvattingen kon je evenmin opvatten als een indicatie dat Holmér zelf stiekem een rechtse extremist was. Binnen de politie liepen mensen met allerlei politieke denkbeelden rond. Volgens een insider stemden de meeste Stockholmse politiemensen juist op Palmes sociaaldemocraten.
En dan is er de uitspraak waar het om draait. “Als de waarheid over de moord op Olof Palme aan het licht komt, zal de Zweedse samenleving op haar grondvesten schudden.” Zou je dat zeggen als je zelf een deel van die verschrikkelijke waarheid bent? Is dat geen slapende honden wakker maken? Steek je dan niet je eigen hoofd in de strop?
De cryptische onderzoeker
De uitspraak is vooral populair omdat iedereen er iets van zijn gading uit kan halen. Waarheid is een woord dat de verbeelding triggert van mensen die niet in feiten geloven. En een samenleving die op de grondvesten schudt suggereert iets onnoemelijk groots, geheimzinnigs en ongrijpbaars. Complotdenkers willen niets liever dan zulke cryptische quotes, want je kan ze altijd zo draaien dat jij gelijk hebt.
Het is veelzeggend dat mensen die deze quote zien als bewijs voor een samenzwering, bij andere gelegenheden de boodschapper Holmér voor een onbetrouwbare schurk uitmaken die zelf deel was van het grote complot. Maar als hij een uitspraak doet die in hun kraam past, vertrouwen ze hem wel. Cherrypicking heet dit fenomeen.
Maar wat weten we echt? Dit: er is niet het minste bewijs dat Holmér de dader en/of zijn motieven c.q. eventuele opdrachtgever kende. In het onderzoeksmateriaal is sowieso bitter weinig dat je kan interpreteren als een sterke aanwijzing voor een complot, maar zeer veel dat je kan zien als aanwijzingen voor een eenmansactie. Hans Holmér kunnen we niets meer vragen. Hij stierf op 4 oktober 2002 aan een slepende ziekte.